Hội nghị bàn tròn Tạp chí Luật học “Sử dụng A.I. trong nghiên cứu khoa học pháp lý và vấn đề liêm chính học thuật”: Nhận diện thách thức và định hình chuẩn mực

Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo (A.I.) đang tác động ngày càng sâu rộng đến mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có khoa học pháp lý, Tạp chí Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội đã tổ chức Hội nghị bàn tròn với chủ đề “Sử dụng A.I. trong nghiên cứu khoa học pháp lý và vấn đề liêm chính học thuật”. Hội nghị là diễn đàn học thuật quan trọng nhằm nhận diện cơ hội, thách thức và thảo luận các định hướng xây dựng chuẩn mực sử dụng A.I. một cách có trách nhiệm trong nghiên cứu khoa học nói chung và khoa học pháp lý nói riêng.

Những vấn đề cốt lõi về sử dụng A.I. và liêm chính học thuật trong nghiên cứu khoa học pháp lý

Phần trình bày trung tâm của Hội nghị là tham luận của diễn giả chính - GS.TS. Vũ Công Giao (Trường Đại học Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội) với chủ đề “Vấn đề liêm chính học thuật khi sử dụng A.I. trong nghiên cứu khoa học pháp lý: Bước đầu tìm hiểu, trải nghiệm và phân tích”. Tham luận tiếp cận vấn đề một cách hệ thống, từ việc làm rõ khái niệm A.I., vai trò của A.I. trong nghiên cứu khoa học pháp lý, trách nhiệm của các chủ thể trong việc bảo đảm liêm chính học thuật, đến các rủi ro, thách thức và yêu cầu đặt ra đối với người nghiên cứu, cơ quan xuất bản, cơ sở đào tạo...

Theo tham luận, A.I. được hiểu là “sự mô phỏng quá trình tư duy của con người bởi hệ thống máy tính, thông qua việc xử lý và phân tích một lượng lớn dữ liệu để đưa ra quyết định nhanh chóng, chính xác và hiệu quả hơn”. Trong lĩnh vực luật học và nghiên cứu khoa học pháp lý, A.I. đang được sử dụng ngày càng phổ biến để hỗ trợ tìm kiếm, tổng hợp, phân tích tài liệu; gợi ý cấu trúc, phương pháp nghiên cứu; hỗ trợ viết, chỉnh sửa, dịch thuật; kiểm tra trùng lặp và đánh giá nguồn tài liệu tham khảo. Nhiều công cụ A.I., đặc biệt là các chatbot thế hệ mới, đã cho thấy tiềm năng lớn trong việc nâng cao hiệu quả nghiên cứu.

Tuy nhiên, tham luận cũng chỉ ra những thách thức đáng kể khi sử dụng A.I. trong nghiên cứu khoa học nói chung và khoa học pháp lý nói riêng. Đó là nguy cơ cung cấp thông tin thiếu chính xác, hiện tượng “nguỵ tạo trích dẫn”, hạn chế trong lập luận pháp lý chuyên sâu (không diễn giải cách thức đưa ra kết quả, gây khó khăn trong việc  thẩm định kết quả nghiên cứu)... Đặc biệt, vấn đề liêm chính học thuật bị đe doạ khi người nghiên cứu lạm dụng A.I., không minh bạch trong việc sử dụng công cụ hỗ trợ hoặc phó mặc tư duy khoa học cho máy móc.

Trên cơ sở đó, tham luận nhấn mạnh nguyên tắc cốt lõi: trách nhiệm học thuật luôn thuộc về con người. A.I. không thể và không được coi là tác giả hay đồng tác giả; mọi sai sót phát sinh từ việc sử dụng A.I. đều do người nghiên cứu chịu trách nhiệm. Minh bạch, trung thực trong việc khai báo sử dụng A.I., kiểm chứng thông tin và bảo vệ dữ liệu cá nhân là những yêu cầu mang tính nguyên tắc.

Đáng chú ý, tham luận đưa ra các gợi ý cụ thể về mức độ công khai việc sử dụng A.I., phân biệt giữa các trường hợp bắt buộc công khai, nên công khai và không cần thiết công khai; đồng thời cảnh báo những rủi ro phổ biến liên quan đến trích dẫn tài liệu do A.I. tạo ra và đề xuất quy trình tự kiểm tra, đánh giá nguồn tham khảo. Về phương diện kiểm soát, tham luận khẳng định các công cụ phát hiện nội dung do A.I. tạo ra chỉ mang tính hỗ trợ, không thể thay thế hoàn toàn phán đoán chuyên môn và trách nhiệm của con người trong việc đánh giá liêm chính học thuật.

Từ nhận diện rủi ro đến định hình chuẩn mực

Trên cơ sở tham luận dẫn đề, các đại biểu tham dự Hội nghị đã thảo luận sôi nổi, đa chiều, tập trung vào những vấn đề thực tiễn đặt ra đối với hoạt động nghiên cứu, đào tạo và xuất bản khoa học pháp lý hiện nay.

Trong phần phát biểu của mình, TS. Hoàng Xuân Châu – Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Luật Hà Nội cho rằng việc sử dụng A.I. trong nghiên cứu khoa học pháp lý không còn là câu hỏi “có hay không”, mà là vấn đề giới hạn sử dụng ở đâu và kiểm soát như thế nào. A.I. chỉ nên đóng vai trò công cụ hỗ trợ kỹ thuật, như tìm kiếm tài liệu, chỉnh sửa ngôn ngữ, cấu trúc, trong khi việc xây dựng lập luận pháp lý, phân tích và kết luận khoa học phải do con người đảm nhiệm. Việc không công khai sử dụng A.I. được xem là vi phạm chuẩn mực minh bạch và liêm chính học thuật.

PGS.TS. Vũ Thị Thị Lan Anh – Nguyên Phó Hiệu trưởng thường trực, nguyên Tổng biên tập Tạp chí Luật học cùng nhiều đại biểu cảnh báo nguy cơ lạm dụng A.I. dẫn đến suy giảm chất lượng công trình nghiên cứu, sự ỷ lại, lười biếng trong tư duy khoa học, cũng như các rủi ro về bản quyền, bảo mật và dữ liệu cá nhân. Đồng thời nhấn mạnh A.I. không được coi là tác giả, không được trích dẫn như một nguồn học thuật.

Liên quan đến hoạt động xuất bản khoa học, các đại biểu đặc biệt quan tâm đến trách nhiệm của tạp chí khoa học nói chung và Tạp chí Luật học nói riêng trong việc kiểm soát sử dụng A.I.. Có ý kiến đề xuất cần xây dựng các quy tắc cụ thể về sử dụng A.I. trong quy trình biên tập, phản biện và xuất bản; thậm chí áp dụng các biện pháp chế tài đối với các trường hợp phát hiện gian dối, nguỵ tạo tài liệu hoặc lạm dụng A.I. một cách nghiêm trọng. Cũng có ý kiến cảnh báo việc sử dụng các công cụ A.I. để đánh giá bản thảo có thể dẫn đến vi phạm quyền riêng tư, đòi hỏi phải hết sức thận trọng.

Về mặt lý luận, trong ý kiến của mình, GS.TS. Lê Minh Tâm – nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Luật Hà Nội, nguyên Tổng biên tập Tạp chí Luật học đã quay trở lại làm rõ khái niệm và bản chất của liêm chính học thuật, coi đây là hệ giá trị nền tảng của hoạt động khoa học, bao gồm các biểu hiện như trung thực, nguyên gốc, minh bạch, tôn trọng tri thức và xây dựng niềm tin học thuật. Trên cơ sở nhận thức nền tảng về liêm chính học thuật, các quy định, quy tắc về việc sử dụng A.I. cần mang tính nguyên tắc, tạo không gian tự do học thuật, không làm triệt tiêu tính độc lập và sáng tạo của người nghiên cứu nhưng vẫn đảm bảo liêm chính học thuật.

Kết luận Hội nghị, PGS.TS. Nguyễn Văn Quang – Tổng biên tập Tạp chí Luật học thống nhất nhận định rằng A.I. là xu thế không thể đảo ngược và cần được tiếp cận với tinh thần cởi mở, tỉnh táo và có trách nhiệm. Trên cơ sở các ý kiến thảo luận, Tạp chí Luật học sẽ nghiên cứu xây dựng các quy định, hướng dẫn về sử dụng A.I. trong hoạt động nghiên cứu và xuất bản khoa học, đồng thời tiếp tục tham vấn Hội đồng biên tập và đội ngũ cộng tác viên nhằm bảo đảm hài hoà giữa ứng dụng công nghệ và gìn giữ các giá trị cốt lõi của liêm chính học thuật.

Tạp chí Luật học trân trọng giới thiệu tham luận của GS.TS. Vũ Công Giao với chủ đề “Vấn đề liêm chính học thuật khi sử dụng A.I. trong nghiên cứu khoa học pháp lý: Bước đầu tìm hiểu, trải nghiệm và phân tích”